Ontwikkelingshulp en samenleving

Een van de meest genoemde nadelen van ontwikkelingshulp is de afhankelijkheid bij het onafgebroken ontvangen van hulp in de vorm van voedsel, medicijnen of geld. In dat geval wordt ontwikkelingshulp al snel gezien als een permanente, betrouwbare en consistente bron van inkomsten voor onbepaalde tijd en de oorzaak dat overheden en burgers het gevoel verliezen dat ze zelf verantwoordelijk zijn voor hun ontwikkeling. In plaats van te investeren in eigen landbouw, economische groei en een zelfredzame samenleving met een billijk belastingsysteem valt men door het permanent karakter liever terug op externe hulpbronnen wat een duurzame ontwikkeling ondermijnt.

Een ander negatief effect is de verstoring van de lokale markt. Als boeren en ondernemers niet meer kunnen concurreren tegen goedkoop geïmporteerde goederen, verliezen zij hun inkomstenbron. Hulp kan hierdoor onbedoeld banen kosten en de economische groei tegenwerken.

Bovenal bestaat de mogelijkheid dat het gratis geld in corrupte handen komt. Met name in landen met een zwakke overheidsstructuur komen hulpfondsen in de zakken van politici. In plaats van een beter wegennet of internet voor iedereen, komt het geld door machtsmisbruik in luxe villa’s en buitenlandse bankrekeningen.

Ontwikkelingshulp is zeker niet altijd onbaatzuchtig. Ontwikkelingshulp wordt ook gebruikt als politiek instrument door voorwaarden te stellen en voor uitbuitend economische gewin ten koste van de soevereiniteit van het derdewereldland. Rijke landen genieten de luxe van milde regelgevingskaders en ruime fiscale ruimte. Van hun kant worden Afrikaanse landen aan hun lot overgelaten en blootgesteld aan roofzuchtige leenpraktijken. Het is mede de reden dat een aantal Afrikaanse derdewereldlanden zichzelf in gebreke hebben gesteld.

Het komt regelmatig voor dat hulpprojecten niet aansluiten op hetgeen werkelijk nodig is. Vaak mislukken die door patronage. Ook wanneer deze zonder voldoende kennis over de lokale cultuur door hulpverleners worden opgezet. Projecten hebben kans van slagen indien dat in samenspraak gebeurt, goed voorbereid en nazorg is ingebouwd.

Hulp aan Malawi

Malawi ontvangt al 55 jaar onafgebroken ontwikkelingshulp; ruim 1 miljard dollar op jaarbasis. Het land is voor ontwikkelingshulp al decennialang afhankelijk van multilaterale donoren, maar ook slachtoffer van roofzuchtige geldverstrekkers, uitbuitend economisch beleid en is kwetsbaar bij in- en externe invloeden. De Wereldbank is de grootste financieringsbron met ongeveer 45% van alle overdrachten. Er wordt verwacht dat die organisatie financieel belangrijk zal blijven. Het land begroot 14 miljard dollar aan inkomsten en heeft een schuldenpositie van 75% van het Bruto Binnenlands Product (BBP).

Aan het geven en bij het ontvangen van kredieten en donaties zijn overeenkomsten gemaakt die recht moeten doen aan de bedoeling en de opzet van de hulpverlening; in ieder geval met de inhoud dat de donaties efficiënt en effectief moeten worden gebruikt voor de project- en programmadoelstellingen. De aanvankelijke bedoeling was om de bestedingen buiten de overheidsbegroting te houden zodat die beter te controleren waren. Echter, regelmatig werden de afspraken omzeild bij het uitvoeren van ontwikkelingsprojecten door politieke inmenging, wijdverspreide corruptie, onbekwaam bestuur en bureaucratische tegenwerking.

In 2012 kwam in Malawi een groot corruptieschandaal aan het licht. Het ging om 250 miljoen dollar aan verdwenen overheidsgeld in een land dat voor 40% afhankelijk is van ontwikkelingshulp. Een rechtvaardiging vanuit Lilongwe werd gevonden in de motivatie dat de Malawische overheid niet verplicht was om belastingen te heffen om aan haar geld te komen en het dan ook niet nodig was om daarover verantwoording af te leggen. Voor de donorlanden ging die redenatie te ver en was reden om de financiële steun aan Malawi tijdelijk op te schorten. Het gevolg was dat steeds meer donaties en leningen buiten het overheidsapparaat werden uitgekeerd om te voorkomen dat door politiek en administratief wanbeheer gelden verloren zouden gaan. Een gangbare methode was het verlenen van rechtstreekse hulp via intergouvernementele of niet-gouvernementele organisaties door hulp in natura zoals voedsel en medicijnen maar dan buiten het toezicht van de Malawische regering. Uiteindelijk leidde het herhaald wanbeheer tot strafmaatregelen en door het intrekken van hulp en opschorting. Nationaal hadden de maatregelen ontwrichtende gevolgen. Als reactie daarop betichten de opeenvolgende Malawische regeringen de donorlanden van neokoloniale inmenging in de binnenlandse politiek met als doel om verandering van regime op te dringen.

Om hun district als achterban te behouden hadden de parlementsleden en raden in Malawi belang bij het ontwikkelingsgeld en werd gezocht naar een compromis. In hun reactie kozen zij ervoor om de efficiëntie van de bestedingen niet aan te vechten. Het moest gaan om het bedenken van manieren om in samenspraak de financiële middelen opnieuw naar zichzelf en hun favoriete compagnons te leiden. Met het motief om de donaties door betere coördinatie effectiever te besteden, werd met instemming van de donorlanden een gezamenlijk fonds opgericht waarin alle donaties werden samengebracht ter bestrijding van de armoede in overeenstemming met de bepalingen van internationale overeenkomsten. De bedoeling van het fonds, een aanpassing van het Local Development Fund (LDF), was dus bedoeld om te voorkomen dat ontwikkelingshulp weer in de overheidsstructuren zou komen. Daarbij was door de regering van Malawi bedongen dat projecten uitgevoerd konden worden indien die deel uitmaakten van de nationale beleidsmaatregelen. Anticiperend werden aansluitend zelfgekozen kandidaten op de hoogste posities benoemd. Van ambtenaren werd solidariteit verwacht om projecten te ondersteunen die door de regerende politieke partijen werden verdedigd.

Vanwege de politieke stabiliteit van het land, de vredige samenleving en de consistente steun voor de democratie pleiten meerdere donorlanden al jaren om te stoppen met de hulpverlening. De redenatie van de critici is dat het land al tientallen jaren groot-ontvanger is van hulp terwijl er vanaf de jaren ’80 geen tekenen zijn geweest van economische groei. Ze wijzen op het gebrekkig landsbestuur, de slechte infrastructuur, de te grote afhankelijkheid van de export van producten met een geringe marktwaarde, zwak politiek engagement voor markthervorming en het accorderen van investeringen zonder een tegenprestatie. Met dergelijke factoren is het volgens hen onmogelijk om de effectiviteit van ontwikkelingshulp te beoordelen omdat de donaties nog steeds met een omweg worden gebruikt om de overheidsbegroting op orde te houden terwijl de bevolking van het land in armoede blijft leven. De regering van Malawi wijst daarentegen op de ontwikkelingsachterstand van het land en doet blijvend een beroep op de morele plicht van de rijke westerse landen om geld te geven in de vorm van ontwikkelingshulp.

Een aantal wetenschappers is van mening dat ontwikkelingsgeld de directe oorzaak is van extreme armoede vanwege corruptie en de kenmerkende lijdzaamheid van de regering en de bevolking van Malawi. Zij pleiten voor het beëindigen van ontwikkelingshulp om uit die vicieuze cirkel te geraken. Economen geloven meer in de kracht van de markt en voegen daaraan toe dat ontwikkelingshulp uitzichtloos is indien tegenprestaties en dwangmaatregelen ontbreken.

Voor Malawi blijkt ondertussen dat ontwikkelingshulp door corruptie en foute keuzes een politiek, economisch en humanitair debacle. De notie dat door hulpverlening de structurele armoede zal verdwijnen, is volgens de wetenschappers een utopie in de draaimolen van marktverstoring en nóg meer hulp.

Stop ontwikkelingshulp

Feitelijk zijn de opeenvolgende regeringen van Malawi al tientallen jaren niet in staat gebleken om door beleid de levensstandaard en het geestelijk welzijn van de bevolking in stand te houden of te verbeteren. Wat is de reden en wat is de oorzaak dat 94% van de plattelandsbewoners onder de armoedegrens leeft. Waren de leiders al die jaren genetisch meer verdorven, incapabel en de beleidsmakers lamlendiger? Of was de onwaarschijnlijke corruptieve stroperigheid van het chief-systeem als democratisch-bestuurlijke rechtsvorm de reden? En wat was de rol van de maatschappelijke organisaties en het bedrijfsleven in het bestaan van de structurele armoede? Had het decennialang uitblijven van economische groei en de slechte vooruitzichten misschien te maken met het gebrek aan middelen en mogelijkheden? In algemene zin kan het bestaan van de kwakkelende economie en de hardnekkige armoede zeker niet uitsluitend de bestuursorganen en het bedrijfsleven worden toegedacht zonder de dynamiek in de samenleving erbij te betrekken. Dan gaat het om corruptie, ziekte, armoede, de heersende mentaliteit, integriteit, werklust, het tegenwerken van initiatieven en onderlinge jalousie. Malawi raakt door het niet nakomen van verplichtingen bij het ontvangen van ontwikkelingshulp steeds meer op achterstand waar vrij ondernemerschap niet zinvol is.

Gesteld dat de regering van Malawi een telefoontje zou krijgen van hun donoren, één voor één, met de mededeling dat over precies vijf jaar de hulpkranen permanent dicht zullen gaan. Wat zou er gebeuren als vanaf dat moment alleen nog geïsoleerde noodhulp in natura te verwachten is.

Zouden er vanaf dat moment miljoenen mensen in Malawi sterven van honger? Waarschijnlijk niet, want zij hebben toch al geen profijt van de hulpstromen: het blijft zoals het is. Zou het tot een staatgreep leiden? Ook niet, want er is geen conflict. Zouden wegen, scholen en ziekenhuizen niet meer gebouwd of onderhouden worden? Onwaarschijnlijk, want dat was altijd al een zaak van charitatieve instellingen en donateurs

Voor de bestuurders van Malawi zou dat scenario een ramp zijn omdat het hulpgeld nodig is voor de zwellende overheidsbegroting. Ondanks de afspraken komen geoormerkte overdrachten nog steeds via een omweg in de staatskas; niet om groei te bevorderen en zeker niet voor het welzijn van de bevolking. Uit onderzoek door de Wereldbank blijkt dat zeker 85% van de hulpstromen voor andere doeleinden wordt gebruikt dan waarvoor ze bedoeld waren. De omleidingen van gratis geld gaan naar onproductieve bestedingen, onbestendige ondernemingen, consumptie, raken spoorloos en komen in privézakken terecht zonder consequenties. Tegelijkertijd ontbreekt een financiële en economische langetermijnvisie. De huidige kortetermijnvisie bestaat enkel uit het jagen naar donaties en goedkope leningen en dat heeft funeste effecten bij het zaken doen in Malawi. Het is een optelsom van slecht bestuur en het onvoorspelbare en onbetrouwbare gedrag van de overheid.

De donateurs zouden zich moeten afvragen wat het effect is van de geldstromen die zij veroorzaken. Door de geldinjecties laten zij enerzijds blijken zich verantwoordelijk te voelen voor de noden van Malawi en bereid te zijn om te helpen, maar zien tegelijkertijd dat het land ondanks de hulpstromen niet in staat is om zich te ontwikkelen tot een welvarend land op de vrije markt. Er zijn zichtbare tekenen dat de meeste inwoners ondanks de miljardensteun nog steeds onder het bestaansminimum leven en dat corruptie, ziekte en armoede het dagelijks leven bepalen. Het land is ondertussen afgezakt tot één van de armste landen van de wereld terwijl de economische positie 40 jaar geleden veel beter was dan bijvoorbeeld China. Zelfs met de meest vluchtige blik op de bestaande financiële en de economische situatie blijkt dat de groei in Malawi dramatisch is afgenomen en de armoede toegenomen. Ontwikkelingshulp is niet de juiste remedie. 

Een van de meest deprimerende aspecten van ontwikkelingshulp is dat donoren, beleidsmakers, regeringen, academici, economen en ontwikkelingsspecialisten weten dat hulp niet werkt, niet heeft gewerkt en niet zal werken. Het is enkel een westerse obsessie dat hulp, in alle vormen, iets goeds is. Het is een morele keuze; het afkopen van geweten. Het komt erop neer dat wanneer het jaarlijks ontwikkelingsgeld voor Malawi onder de bewoners zou worden verdeeld, het jaarinkomen van een plattelandsgezin van €30 naar ongeveer €300 zou stijgen. Anders gezegd, de miljarden aan ontwikkelingssteun zijn niet van invloed op het platteland.

Samengevat, blijken geldinjecties als deel van consistente ontwikkelingshulp naar de staatskas worden omgeleid. Desondanks is de overheidsschuld en de armoede onder de bewoners de afgelopen decennia nadrukkelijke toegenomen en ontbreken kengetallen voor een betere financiële en economische zelfvoorzienende toekomst. De samenleving heeft niet van de geldstromen geprofiteerd en is geworden tot wat het nu is: een futloze samenleving in armoede met opvallende kenmerken van berusting.